Mojżesz Altbauer (1904 – 1998)

Należy do panteonu uczonych o międzynarodowej renomie, pochodzących rodem z Przemyśla. Był profesorem Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie i jednym z najwybitniejszych slawistów na świecie. Za swoje naukowe dokonania został uhonorowany licznymi wyróżnieniami, odznaczeniami i członkostwem wielu prestiżowych towarzystw naukowych, naukowych tym Międzynarodowego Komitetu Slawistów (1986), Wydziału Filologicznego Polskiej Akademii Umiejętności (1990), Międzynarodowego Związku Białorusycystów. Będąc dumnym ze swoich polskich korzeni i podkreślając więź z krajem swoich przodków, przemówienia i referaty na kongresach i sympozjach międzynarodowych wygłaszał w języku polskim. Po polsku też ogłosił znaczną część swoich prac naukowych. Mieszkając w Izraelu, uważał się za przemyślanina z „krwi i kości”, co zawsze eksponował przez całe swoje długie życie.

Rodzice i rodzeństwo

Urodził się 12. 11. 1904 r. jako syn Bendeta Altbauera, kupca–rzemieślnika (wyrobnika kufrów) i Jutty Pechtalt. Rodzice Mojżesza zawarli związek małżeński w Przemyślu 16. 06. 1916 r. Ojciec pochodził ze Stryja, a matka była rodowitą przemyślanką. W chwili zawierania małżeństwa rodzice byli już w dojrzałym wieku: ojciec miał blisko 40 lat, a matka 34. Altbauerowie zamieszkiwali w Przemyślu pod następującymi adresami: Kazimierza Wielkiego 3, Rynek 2, Rynek 9 i od roku 1912, przy ul. Mickiewicza 22.

Mojżesz miał pięcioro rodzeństwa. Brat Józef Dawid, ur. 17. 05. 1901 r., absolwent Gimnazjum J. Słowackiego, ukończył Politechnikę we Lwowie. Od początku lat trzydziestych przebywał w Palestynie, gdzie mieszkał w Tel Awiwie i pracował jako inżynier w zarządzie miasta. Brat Samuel Leib, ur. 21. 07. 1902, ukończył w Przemyślu 4-klasową Szkołę Ludową i Państwową Szkołę Handlową. Siostra Golda ur. 18. 11. 1909 r., uczęszczała do Szkoły Ludowej, 4-klasowej żeńskiej im. St. Konarskiego. Siostra Zehawa (brak bliższych danych), po mężu Rosenfeld, zmarła w Tel Awiwie. Siostra Tonka (brak bliższych danych), żyje w Stanach Zjednoczonych.

Lata szkolne i studenckie

Elementarny etap edukacji szkolnej przeszedł Mojżesz w Szkole Ludowej 4-klasowej, męskiej im. św. Stanisława Kostki w Przemyślu, przy ul. Wodnej 11, do której uczęszczał w latach 1910 – 1914. Wychowując się w środowisku o różnolitej strukturze narodowościowej, Mojżesz Altbauer dość wcześnie poznał język polski, jidysz, hebrajski, ukraiński i niemiecki. W roku szkolnym 1914/15 rozpoczął naukę w klasie I, w ck. Gimnazjum z wykładowym językiem polskim w Przemyślu, na Zasaniu, z którego wystąpił 27. 07. 1915 r. przenosząc się do ck. Gimnazjum przy ul. Słowackiego. Powodem tej zmiany były niepowodzenia szkolne (oceny niedostateczne z języka polskiego i matematyki) i nieotrzymanie promocji. W nowej szkole nastąpiła zaskakująca metamorfoza w postępach chłopca w nauce i w ciągu roku 1915/1916 Mojżesz zrobił dwie klasy, nadrabiając tym samym roczne opóźnienie dydaktyczne. W gimnazjum rozpoczął działalność w młodzieżowej organizacji syjonistycznej Agudat Herzl i tej idei pozostał wierny przez całe życie. Egzamin maturalny złożył 29. 05. 1922 r.

W Archiwum Państwowym w Przemyślu zachował się protokół główny egzaminu dojrzałości Mojżesza Altbauera, w którym odnotowane są tematy, z jakimi musiał się zmierzyć przy maturze przyszły uczony.

1 października 1922 roku rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym i Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Studiował filologię polską i ruską pod kierunkiem profesorów: Tadeusza Lehra-Spławińskiego, Juliusza Kleinera, Jerzego Kuryłowicza, Jana Janowa i innych. Jako student należał do komisji Słownika etymologicznego języka połabskiego i Słownika gwar huculskich.

Nauczyciel i naukowiec

Studia ukończył w roku 1927 i zaczął praktykę nauczycielską w Prywatnym Gimnazjum Żydowskiego Towarzystwa Szkoły Ludowej i Średniej w Przemyślu. W roku 1928 przeniósł się do Państwowego Gimnazjum w Tarnobrzegu, skąd dwa lata później wyjechał do Wilna i podjął pracę w Prywatnym Koedukacyjnym Gimnazjum E. Dzięcielskiej. W roku akad. 1930/1931 został lektorem języka ukraińskiego w Wyższej Szkole Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej, w Wilnie. W latach 1929 – 1930 złożył wymagane prawem egzaminy, dające pełne uprawnienia nauczycielskie.

W Wilnie, w którym znaczną część mieszkańców stanowili Żydzi, Altbauer zetknął się z antysemityzmem, w rezultacie czego dojrzał jego program syjonistyczny.

Ucząc w szkołach średnich kontynuował rozpoczętą w okresie studiów pracę naukową. Kiedy jego mistrz, prof. Lehr-Spławiński, objął katedrę filologii słowiańskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, Altbauer poszedł za nim i pod jego kierunkiem napisał i obronił dysertację „O polszczyźnie Żydów”, uzyskują w roku 1932 stopień doktora filozofii.

Początkowe prace Altbauera były związane z zagadnieniami wzajemnych wpływów polsko-żydowskich w dziedzinie językowej. Pracując w szkole miał doskonałą możliwość obserwacji i analizy polszczyzny młodzieży żydowskiej, często zdeformowanej, powstałej w warunkach gettowych. Efektem zebranych spostrzeżeń i przemyśleń była opublikowana w roku 1929 rozprawa pt. O błędach ortograficznych i gramatycznych w zadaniach polskich Żydów przemyskich. Inne, pomniejsze prace Altbauera, to: Etymologie wyrazów: Bałaguła, belfer, cymes, kapcan, łapserdak, ślamazarny, czy O pochodzeniu wyrazu sitwa. M. Altbauer był autorem pierwszych i jedynych studiów poświęconych środowiskowej polszczyźnie żydowskiej okresu międzywojennego, których rezultaty opublikował w licznych czasopismach naukowych.

Emigracja

W roku 1935, z powodów ideowych, zrezygnował z pracy w wileńskim gimnazjum i podjął decyzję emigracji do Palestyny, by poświęcić się budowie podwalin przyszłego państwa żydowskiego. Realizacja tego postanowienia napotykała jednak na trudności. Palestyna w owym czasie była terytorium mandatowym Wielkiej Brytanii, która chcąc ograniczyć falę emigracji żydowskiej, niechętnie wydawała Żydom pozwolenia na wjazd. Altbauerowi udało się dostać do Palestyny w charakterze członka wileńskiego klubu piłki nożnej Makkabi (S. Urbańczyk), zaś według wersji W. Wierzbieńca, dzięki przyłączeniu się do grupy wioślarzy, biorących udział w zawodach sportowych. Do Polski już nie wrócił, pozostając nielegalnie w Palestynie. Zmuszony do przerwania oficjalnej działalności naukowej, od roku 1936 pracował w różnych wydziałach magistratu Tel Awiwu, a po powstaniu w roku 1948 Izraela, uzyskał prawo legalnego pobytu i stał się jednym z założycieli i dyrektorów Muzeum Historii w tym mieście. Wkrótce powrócił do przerwanej pracy naukowej i w roku 1954 rozpoczął wykłady na Wydziale Językoznawstwa Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, jako profesor filologii słowiańskiej. W roku 1966, już jako uznany autorytet naukowy, został zaproszony na gościnne wykłady w Columbia University, jednej z najbardziej prestiżowych uczelni amerykańskich. Równocześnie pracował w Żydowskim Instytucie Naukowym (YIVO) w Nowym Jorku.

Medal od papieża

Z chwilą wybuchu wojny izraelsko-egipskiej w 1967 r., M. Altbauer wrócił do Izraela i zamieszkał na stałe w Jerozolimie. Po zajęciu przez Izrael klasztoru św. Katarzyny na półwyspie Synaj, prof. Altbauer wszedł w skład zespołu mającego zbadać i uporządkować drogocenne rękopisy, których mnisi wcześniej nie udostępniali naukowcom. Dokonane odkrycia okazały się sensacją na skalę światową. Wydobyto na światło dzienne stare manuskrypty cerkiewno-słowiańskie z XI i XII w. przywiezione tam przez wędrownych mnichów z góry Athos w płn. Grecji i innych prawosławnych klasztorów. Niektóre z tych unikalnych tekstów prof. Altbauer opracował i wydał, zdobywając światowy rozgłos i wchodząc do grona najbardziej zasłużonych slawistów. Jego Psałterz synajski (1971), Ewangeliarz Dobromira (1973), najdawniejszy Psałterz serbski (1979), czy Psałterz łaciński z VIII w. (1978), za który otrzymał pamiątkowy medal od papieża Jana Pawła II – mają fundamentalne znaczenie dla rozwoju nauk humanistycznych w świecie.

Prof. T. Lehr-Spławiński mógł być więc dumny ze swojego ucznia i pierwszego doktoranta, którego wiedza zdobyta we Lwowie i Krakowie wydawała teraz owoce w Jerozolimie. Prof. M. Altbauer prowadził także badania nad zabytkami piśmiennictwa słowiańskiego przechowywanymi w klasztorach Jerozolimy i bibliotekach byłego Związku Radzieckiego.

Emerytura

W roku 1972 zakończył pracę na Uniwersytecie Hebrajskim i przeszedł na emeryturę. Działalności naukowej jednak nie zarzucił. Od końca lat osiemdziesiątych pracował nad zabytkami języka słowiańskiego w Publicznej Bibliotece w Wilnie. W roku 1986 na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie odbyła się uroczystość odnowienia doktoratu prof. M. Altbauera. Gest ten był wyrazem najwyższego uznania całej społeczności akademickiej i władz uczelni dla dorobku naukowego sędziwego uczonego. Przy tej okazji prof. Altbauer odwiedził rodzinny Przemyśl, do którego wracał myślami przez całe życie. Profesor z wielkim zaciekawieniem zwiedził byłą synagogę Szeinbacha, przy ul. Słowackiego 15 i był rad, że spełnia ona w czasach obecnych tak pożyteczną funkcję w życiu kulturalnym naszego miasta.

W roku 1990 prof. M. Altbauer został laureatem Nagrody Izraela w dziedzinie nauk humanistycznych. Jego dom stał zawsze otworem dla przybyszów z Polski, których chętnie gościł i którym udzielał swej pomocy i opieki. Zmarł 14 października 1998 r. Jest pochowany na Givat Saul Cementery w Jerozolimie.

Prof. Mojżesz Altbauer był żonaty z Rut Junowicz (ur. 10. 10. 1916 r. w Łodzi). Związek małżeński zawarł 24. 05. 1942 r. w Petach-Tikwie. Miał dwóch synów. Dan, ur. 24.12.1943 r., ukończył Wydział Historii na Uniwersytecie Hebrajskim (1963), doktoryzował się na Uniwersytecie Harvarda (1976) i obecnie jest profesorem w macierzystym uniwersytecie w Jerozolimie. Syn Jochanan, ur. 1. 11. 1945 r., ukończył w roku 1970 prawo, na Uniwersytecie Jerozolimskim.

Zenon Andrzejewski [Pogranicze 2001, nr 22, s. 12]